Część I: Językoznawcy o nazwach własnych
Czy nazwy mogą kłamać? Pułapki interpretacji znaczenia toponimów na przykładzie nazw wielkopolskich i tajwańskich – Karolina Galewska
Karolina Galewska, językoznawczyni, lektorka języka polskiego, stypendystka rządu tajwańskiego, uczestniczka projektów związanych z nauczaniem języków obcych i promocją polskiej kultury. Obecnie doktorantka w Szkole Doktorskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, związana z Pracownią Leksykologii i Logopedii w Instytucie Filologii Polskiej. Zajmuje się przede wszystkim związkami nazw własnych i pospolitych, zwłaszcza w perspektywie porównawczej.
Wykład jest poświęcony ważnemu zagadnieniu potencjalnego znaczenia nazw własnych, ma charakter porównawczy, pokazuje sposoby patrzenia na nazwy z obszaru Wielkopolski i Tajwanu. Uświadamia, że nazwy mają znaczenie genetyczne, które rekonstruują specjaliści, językoznawcy, oraz znaczenie asocjacyjne, nasuwające się użytkownikom języka na zasadzie skojarzenia z innymi wyrazami, co nazywamy etymologią ludową, zwaną też naiwną, która często jest niezgodna z historią powstania danej nazwy. W wykładzie odsłania się kulisy warsztatu onomasty, pokazuje właściwą ścieżkę interpretacyjną wybranych nazw własnych; przedstawia się też przykłady tajwańskich nazw, których pierwotne znaczenie również uległo zatarciu na przestrzeni wieków na skutek kolonizacji wyspy przez różne mocarstwa i wpływu nowych substratów językowych.
Słowiańszczyzna połabska w nazwach ulic Poznania na tle ogólnopolskim – prof. UAM dr hab. Justyna Walkowiak
Justyna B. Walkowiak, prof. UAM dr hab., językoznawczyni; pracuje w Zakładzie Polityki Językowej i Badań nad Mniejszościami Instytutu Orientalistyki; ukończyła studia magisterskie w zakresie filologii angielskiej oraz licencjackie w zakresie filologii litewskiej w UAM; rozprawę doktorską poświęciła zagadnieniom polityki językowej w antroponimii, a habilitacyjną – współczesnym nazwiskom polskim o genezie litewskiej; zajmuje się onomastyką, w szczególności w jej kontekście kulturowym i politycznojęzykowym; pełni funkcję redaktora tematycznego w czasopiśmie Onomastica. Jest autorką m.in. takich publikacji, jak: Personal Name Policy: From Theory to Practice (2016), Litewskie nazwiska Polaków: słownik etymologiczno-frekwencyjny (2019).
Tematem wykładu jest rzadko zauważany – a czasem wręcz enigmatyczny – typ nazw ulic w Polsce, tematycznie związanych z nazwami Słowiańszczyzny zachodniej. U ich podstaw znajdują się określenia plemion (ul. Obodrzycka, Lutycka, Łużyczan), bóstw (jak Swarożyc czy Światowid) bądź postaci historycznych związanych z Połabiem (np. książę Niklot), jak i nazwy miejscowości lub cieków wodnych z obszaru Niemiec. Chodzi tu jednak nie o współczesne ich nazwy niemieckie (np. Spremberg, Pasewalk, Magdeburg), lecz o ich poświadczone historycznie lub zrekonstruowane odpowiedniki słowiańskie (odpowiednio Grodek, Pozdawilk, Dziewin – taka jest geneza nazwy ulicy Grodeckiej we Wrocławiu, Pozdawilskiej w Szczecinie czy Dziewińskiej w Poznaniu). Nadano je niemal bez wyjątku po II wojnie światowej, a najwięcej ich spotyka się w Poznaniu, Wrocławiu i Szczecinie. Intencją władz zatwierdzających tego typu nazwy było podkreślenie odwiecznie słowiańskiego charakteru wschodnich obszarów Niemiec (oraz niekiedy także tzw. Ziem Odzyskanych).
Nazwy polskich aptek: o wyjątkowości Wielkopolski i Śląska – prof. UAM dr hab. Małgorzata Rutkiewicz-Hanczewska
Małgorzata Rutkiewicz-Hanczewska, prof. UAM dr hab., językoznawczyni, przewodnicząca Komisji Onomastycznej Poznańskiego Oddziału Polskiej Akademii Nauk, prowadzi badania z zakresu onomastyki w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza Poznaniu. Jest autorką dwóch monografii o toponimii zachodniej Wielkopolski (1997, 2002), współautorką monografii o miejskim nazewnictwie geograficznym Poznania (2008) i historycznym nazewnictwie Pojezierza Wałeckiego (2015). Przedmiotem jej zainteresowań jest system semantyczny języka, a zwłaszcza nazwy własne; w tym zakresie szczególnie interesuje się powiązaniami między kulturą a nazewnictwem, specyfiką wybranych grup nazewniczych, nazewnictwem miejskim i jego związkiem z rozwojem późnonowoczesnego miasta.
Wykład jest poświęcony specyfice polskiego nazewnictwa aptecznego na przykładzie dwu typów nazw: od godeł aptecznych oraz motywowanych imionami świętych i błogosławionych, a także imionami i nazwiskami osób świeckich, powiązanych bądź niepowiązanych ze światem medycyny i farmacji. Najstarsze określenia aptek mają proweniencję średniowieczną, pochodzą od godeł aptecznych, jakie początkowo umieszczane były w sieni apteki, jej witrynie, a dopiero następnie na szyldzie. Nawiązują do symboliki mitologicznej (greckiej i rzymskiej), biblijnej oraz alchemicznej. Ich struktura i podstawy motywacyjne odzwierciedlają historyczno-geograficzno-kulturową specyfikę różnych obszarów kraju oraz dawny sposób myślenia o aptekarstwie. Na obszarze wschodniej Polski w zasadzie ich nie ma. Występują dość regularnie na obszarach pod dawną okupacją austriacką i pruską, w województwach kujawsko-pomorskim, wielkopolskim, dolnośląskim, opolskim, śląskim, małopolskim i w mniejszym stopniu podkarpackim. Z kolei pamiątkowy model nazw aptek pochodzi z przełomu XIX i XX wieku, a został spopularyzowany w czasach międzywojnia, chociaż we współczesnym nazewnictwie aptek nie upowszechnił się. Tego typu nazwy najczęściej pojawiają się na szyldach aptek na Śląsku i w Wielkopolsce. Źródeł popularności nazw aptek od imion świętych należy szukać w dawnej toponimii, zwłaszcza w średniowiecznym nazewnictwie miejscowym od imion sakralnych.
Kultura materialna i duchowa utrwalona w podkarpackich urbanonimach – prof. UR dr hab. Agnieszka Myszka
Agnieszka Myszka, prof. Uniwersytetu Rzeszowskiego dr hab., językoznawczyni i logopeda. Autorka monografii: Toponimia powiatu strzyżowskiego (Rzeszów 2008), Urbanonimia Rzeszowa. Językowo-kulturowy obraz miasta (Rzeszów 2016), współautorka książki Nazwy ulic Rzeszowa. Historia i współczesność (Rzeszów 2012; współautor: Piotr Wisz) i podręcznika akademickiego Na tropach przeszłości języka. Fonetyka (Rzeszów 2013; współautor: Małgorzata Kułakowska). Interesuje się onomastyką, badaniami różnych kategorii nazw własnych w aspekcie synchronicznym i diachronicznym; w artykułach porusza zagadnienia z zakresu historii języka, dialektologii, dydaktyki uniwersyteckiej, a także ortofonii i problemów komunikacyjnych współczesnych Polaków.
Wykład jest poświęcony specyfice nazewnictwa Rzeszowszczyzny. Poszukuje się w nim elementów uniwersalnych dla systemów nazewniczych polskich miast, też wielkopolskich, a także wykładników specyficznych dla województwa podkarpackiego, wyjątkowo niejednorodnego pod względem etnograficznym, dialektalnym, gospodarczym, a także geograficznym, bo położonym na styku wpływów ruskich, niemieckich i polskich. Przedmiotem wykładu są nazwy trzech największych miast województwa: Rzeszowa, Przemyśla i Krosna, które mimo elementów powielanych w nazewnictwie miejskim całego kraju, wyróżniają się dużym odsetkiem nazw kultowych (ul. św. Wojciecha, Piotra Skargi, bpa Józefa Sebastiana Pelczara), a także nawiązujących do obiektów obronnych w Przemyślu (Fort San Rideau, Forteczna Trasa Rowerowa) oraz związanych z tradycją górniczą (Restauracja Naftaya, Hotel Nafta Krosno, Pub&Club Nafta), hutniczą (ul. Hutnicza, Kryształowa, Szklarska) i włókienniczą (ul. Prządki, Tkacka, Lniarska) w Krośnie.
Z wkładu przedstawicieli poznańskiej szkoły onomastycznej w badania nad antroponimią słowiańską – prof. UAM dr hab. Bożena Hrynkiewicz-Adamskich
Bożena Hrynkiewicz-Adamskich, prof. UAM dr hab., językoznawczyni, tłumacz przysięgły języka rosyjskiego; pracuje w Instytucie Filologii Rosyjskiej i Ukraińskiej, wcześniej związana z Katedrą Orientalistyki; ukończyła studia magisterskie w zakresie filologii rosyjskiej oraz językoznawstwa i informacji naukowej w UAM; rozprawę doktorską i habilitacyjną poświęciła zagadnieniom antroponimii staroruskiej; zajmuje się językoznawstwem ogólnym i slawistycznym, onomastyką (w szczególności historyczną i kulturową), leksykologią oraz leksykografią. Jest autorką m.in. takich publikacji, jak: Материалы для словаря древнерусских личных именований. Указатель к актам Соловецкого монастыря 1479–1584 гг. (2001), Rosyjsko-polski słownik innowacji leksykalnych (2005), Siedemnastowieczne imiennictwo osobowe północnej Rosji na tle lokalnej kultury (2012).
W wykładzie opisuje się pochodzenie, budowę słowotwórczą staroruskich nazw osobowych (wschodnich Słowian), które wraz z imiennictwem staropolskim reprezentują wspólne dziedzictwo prasłowiańskie, a w związku z tym zbliżone modele nazywania osób. Wykładowca kontynuuje zainteresowania klasyków poznańskiej onomastyki, Tadeusza Skuliny i Mariana Wójtowicza, którzy stworzyli podwaliny antroponomastyki rosyjskiej, dotyczącej najstarszej epoki rozwoju języka staroruskiego. Materiał porównawczy, po jaki sięga, obejmuje staropolskie złożone imiona osobowe i skrócenia od nich oraz nazwy miejscowe pochodzące od tych imion, ze szczególnym uwzględnieniem wielkopolskiego materiału antroponimicznego i toponimicznego.
Część II: Geodeci, kartografowie, historycy, antropolodzy, leśnicy, krajoznawcy o nazwach własnych
Nazwy części wsi wybranych powiatów województwa wielkopolskiego na podstawie badań niematerialnego dziedzictwa kulturowego w latach 2012-2015 – dr Wojciech Mielewczyk
Wojciech Mielewczyk, dr nauk historycznych, mgr prawa, kustosz dyplomowany w Muzeum Narodowym Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, kierownik projektów poświęconych badaniom niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi na terenie województwa wielkopolskiego, członek Komisji Onomastycznej przy Oddziale Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się na tematyce związanej z dziejami wsi, a także Wielkopolski i jej zabytków. Autor licznych wystaw muzealnych oraz publikacji naukowych związanych z dziejami wsi i rolnictwa oraz popularyzujących dzieje Wielkopolski.
W wykładzie omawia się założenia projektu, jaki prowadził zespół doktora Wojciecha Mielewczyka w latach 2012–2015 na obszarze kilku powiatów Wielkopolski, którego pokłosiem był Atlas niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi wielkopolskiej. Jego celem była dokumentacja elementów kultury wiejskiej, które przetrwały w miejscowej tradycji, zwłaszcza lokalnych podań, zwyczajów, obrzędów, tradycji kulinarnych, przejawów religijności oraz nazewnictwa terenowego. Na podstawie zgromadzonych w projekcie nazw wykładowca omawia specyfikę sposobów określania części wsi z powiatu szamotulskiego, które odzwierciedlają charakter panujących w tym regionie stosunków własnościowych i dokonujących się przemian gospodarczych.
Toponimy na terenie Puszczy Zielonka – dr inż. Tomasz M. Sobalak
Tomasz M. Sobalak, dr inż. leśnik, przez 42 lata związany z Nadleśnictwem Łopuchówko. Pracował na wszystkich stanowiskach począwszy od leśniczego, kończąc na stanowisku nadleśniczego. Współautor i redaktor wielu publikacji poświęconych tematyce regionalnej (Skoki, historia, mieszkańcy, przyroda; Radzim, gród i wieś nad Wartą; Nadleśnictwo Łopuchówko – rys historyczny; Dziedzictwo archeologiczne na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko) oraz szeroko pojętej tematyce leśnej (Almanach leśników Wielkopolskich).
W wykładzie omawia się nazwy z obszaru Puszczy Zielonki: nazwy miejsc zamieszkanych (wsi i ich części), a także nazwy fragmentów lasów, traktów leśnych oraz niektórych obiektów fizjograficznych, które zostały zebrane w terenie metodą wywiadów z mieszkańcami okolicy, a następnie naniesione na dołączoną do wykładu mapę. W nazwach znajduje odbicie lokalna historia, upamiętnieni są w nich dawni mieszkańcy (np. Wzgórze Herty, Linia Maćkowiaka) i ich życie (Kapuśniki, Żwirownia).
Dziedzictwo nazewnicze na terenie Puszczy Noteckiej do 1939 roku – dr hab. inż. Władysław Kusiak
Władysław Kusiak, dr hab. inż., pracownik naukowy Wydziału Leśnego i Technologii Drewna Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu; przewodniczący Rady Naukowo-Społecznej Leśnego Kompleksu Promocyjnego Puszcza Notecka, redaktor miesięcznika Przegląd Leśniczy; współautor monografii: Puszcza Notecka – monografia przyrodniczo-gospodarcza” (2002), Najgrubsze drzewa Lasów Państwowych (2006), Historia Koła Leśników (2009, 2019), Puszcza Notecka – przewodnik krajoznawczy (2005, 2011). Zajmuje się problematyką użytkowania lasu oraz ergonomii i ochrony pracy, rozpoznawaniem walorów gospodarczych, przyrodniczych i turystyczno-krajoznawczych Puszczy Noteckiej.
Puszcza Notecka jest jednym z największych w Polsce obszarów leśnych o czytelnych granicach naturalnych, wydmowym charakterze i kresowym położeniu w przeszłości. Na tym terenie przez wieki ścierały się wpływy niemieckie i polskie, co znalazło odbicie w nazwach miejscowych i terenowych, które omawia się w wykładzie. Na ich podstawie można rekonstruować dawny wygląd lasu. Wśród nazw obszarów leśnych dominują nazwy z wyrazem dąb w podstawie, z kolei u podstaw nazw wzniesień przeważają jednostki charakteryzujące typ gruntu, przynależność do właściciela czy rodzaj żyjącej w pobliżu zwierzyny. Specyfiką toponimii obszarów leśnych jest także bogactwo nazw dróg upamiętniających określone wydarzenia, a także motywowanych określeniami rosnących wzdłuż traktów drzew, nazwami wsi i osad, w kierunku których prowadzą.
O wielkopolskich nazwach „drugiej kategorii” – mgr Paweł Anders
Paweł Anders, absolwent Politechniki Poznańskiej; autor kilkudziesięciu książek krajoznawczych i wielu artykułów o Wielkopolsce, a także treści turystycznej do map i planów miast; redaktor publikacji zbiorowych i czasopism o tematyce regionalnej. Organizator i przewodnik imprez turystycznych i krajoznawczych; fotograf-dokumentalista, członek honorowy PTTK.
Wykład jest poświęcony nazwom części miasta, głównie Poznania. Wykładowca omawia nazwy urzędowe oraz nieurzędowe, które sam określa mianem „nazw drugiej kategorii”, a także wzajemne relacje zachodzące między obu tymi grupami. Podkreśla nieostrość i brak precyzji takich terminów, jak dzielnica, osiedle czy jednostka osadnicza, analizując przy tym zmiany zachodzące w podejściu administracji lokalnej do kwestii nazewnictwa części miasta i jego podziału na mniejsze jednostki. Uświadamia przy tym, że dzisiejsza lokalizacja niektórych części Poznania (Miłostowo, Krzyżowniki) w istocie nie jest efektem naturalnego rozwoju historycznego, lecz arbitralnych decyzji władz powojennych. W wykładzie mowa także o nazwach Gniezna, Kalisza, Konina, Leszna i Piły oraz o fakcie pojawiania się pewnych nazw i zanikania innych.
Terminologia bartnicza w nazwach miejscowych wybranych regionów Polski – mgr Karolina Echaust
Karolina Echaust, doktorantka w Instytucie Antropologii i Etnologii UAM w Poznaniu. Interesuje się antropologią środowiskową, bartnictwem i pszczelarstwem w Polsce, relacjami międzygatunkowymi; prowadzi badania antropologiczne nad świtem więcej-niż-ludzkim (ang. more-than-human-world), relacjami ludzko-zwierzęcymi (ang. human-animal studies), dziedzictwem kulturowym i przyrodniczym.
Wykład jest poświęcony terminologii bartniczej, znajdującej się u podstaw polskich nazw miejscowych z Wielkopolski, Mazowsza oraz Podlasia. Fundują je m.in. wyrazy typu: *miodarz ‘człowiek zajmujący się wyrobem miodu’ (w nazwie Miedarska Huta, Miedary), bartodziej ‘pasiecznik’ (w nazwie Bartodzieje), bartnik ‘pszczelarz’ (w nazwie Bartniki), miednik ‘miodosytnik’ (w nazwie Miednik), obelnik ‘dozorca barci’ (w nazwie Obelniki). Przedstawione analizy pokazują bogaty repertuar podstaw nazewniczych motywowanych terminologią bartniczą.
O założeniach projektu Mapa 1:50 000 geograficznego i leśnego dziedzictwa nazewniczego Pojezierza Wałeckiego – prof. dr hab. Janusz Gołaski
Gołaski Janusz Marian, prof. dr hab. inż., geodeta, topograf i kartograf, absolwent Politechniki Warszawskiej, em. kier. Katedry Geodezji Akademii Rolniczej w Poznaniu, członek Komisji Onomastycznej przy Oddziale PAN w Poznaniu.
Wykład jest poświęcony opisowi założeń planowanego projektu badawczego pt. Mapa 1:50 000 geograficznego i leśnego dziedzictwa nazewniczego Pojezierza Wałeckiego, który ma stanowić kontynuację realizowanego w latach 2013–2015 projektu Przywracanie zabytkowych nazw polskich za pomocą mapy. Jego celem jest prezentacja ponad 400 zabytkowych polskich nazw geograficznych zamieszczonych w monografii Zabytkowe nazewnictwo polskie na Pojezierzu Wałeckim wraz z zebranymi w źródłach archiwalnych dawnymi nazwami obiektów leśnych, tj. dawnych puszcz Pojezierza Wałeckiego, drzewostanów bukowych, dębowych i cisowych oraz siedlisk niedźwiedzi, turów i wilków, składających się na leśne dziedzictwo nazewnicze tego obszaru.